Actief op de Zonnekijkdag: ideaal moment om je eigen solargraph te bouwen

Veilig de zon vastleggen én ontdekken hoe de zon langs de hemel beweegt is voor iedereen binnen handbereik. In de periode rond de landelijke Zonnekijkdag kun je starten met een mooi wetenschappelijk experiment vanuit je eigen tuin met het maken van een solargraph, een zonnebaanfoto. ‘Solargraaf’ Jan Koeman beschrijft hoe je zelf een betaalbare solargraph bouwt.

Onze zon is de dichtst bijstaande ster vanaf de aarde. Wie elke dag goed kijkt naar de baan van de zon ziet dat de zon elke dag zich anders beweegt aan de hemel. Natuurlijk is het niet de zon die beweegt, maar draaien wij op de aarde in een jaar een rondje om de zon. De schuine stand van de aardas zorgt ervoor dat de zon op wisselende hoogte boven de horizon staat. Deze ‘beweging’ van de zon is vast te leggen met een foto. Maar dat kan niet met een standaard fotocamera; je moet er speciaal een camera voor maken. Gelukkig is het niet duur; als body van de camera gebruik je een leeg frisdrank of bierblikje. In verband met de lengte werkt een 50cl blikje beter dan een 33cl blikje om de banen met grotere zonshoogte vast te leggen. Met dit blikje maak je een gaatjescamera, of een zogenaamde ‘pinholecamera’. Jan Koeman is enthouiast voer de techniek: “Zo bedrijf je dus een fraaie mix van natuurkunde, scheikunde, astronomie, fotografie en kunst”. Eerder exposeerde hij al zijn werk in 2020 in de overzichtstentoonstelling ‘De zon als kunstenaar’ in het Zeeuws archief.

Badkamer als doka

Een doka is de afkorting van een ‘donkere kamer’ die wordt gebruikt voor het ontwikkelen van foto’s. Tegenwoordig is het zelf ontwikkelen van foto´s een weinig voorkomende hobby maar enkele jaren geleden had menig fotograferende hobbyist een eigendoka in huis. Lichtgevoelig fotopapier is nog wel te koop. Maar je kan ook bij een sterrenwacht bij jou in de buurt vragen of er een medewerker is die nog een doosje fotografisch papier heeft. In fotografisch papier zit zilverbromide dat zwart kleurt als er licht op schijnt. Wanneer je een zilveren vork in de zon laat liggen wordt deze ook zwart. Op de plek waar licht valt ontstaat op het fotopapier een negatief beeld van het licht. Omdat het gaatje heel klein is komt er erg weinig licht op het papier. Aangezien de zon een felle lichtbron is, wordt door het gaatje, dat dienst doet als lens, genoeg licht doorgelaten om de baan van de zon vast te leggen.

Camerablikje bouwen

Om een zonnebaanfoto te maken heb je een leeg 50 cl bier- of frissdrank- blikje, een speld en duct tape nodig. Open het deksel van het blikje voorzichtig met een blikopener. Daarna maak je de binnenkant goed schoon. Vervolgens ga je op zoek naar een donkere plek in huis; de ‘doka’. Denk bijvoorbeeld een badkamer zonder ramen en met de deur goed dicht. Je hebt een rode lamp nodig om hier verder te werken, waarbij je kunt denken aan een outdoor-hoofdlamp met rode LED want het fotografisch papier is ongevoelig voor rood licht. Je kunt dit papier onder meer via fotografische webwinkels te koop, een goede keuze is Ilford Multigrade IV RC Deluxe dat in verschillende maten te krijgen is zoals 10.5×14.8cm, 20.3×25.4cm en 24.0×30.5cm. Fotopapier met een parelmoer oppervlak geeft daarbij het beste resultaat. Het fotopapier maak je op maat met een afmeting van ca. 13×18 cm en buig je met de beeldzijde die belicht moet worden naar de binnenkant gericht in het blikje. Je prikt met een stevige speld een gaatje in het blikje op ongeveer 3 cm vanaf de bodem gerekend. Zorg dat het fotopapier achter het gaatje in het blikje zit en het gaatje niet aan de binnenkant afdekt. Vervolgens plak je de onderkant van het blikje lichtdicht af met duct tape. Het gaatje zelf plak je aan de buitenkant apart af met een klein stukje duct tape dat je eraf haalt als het camerablikje is opgehangen.

Richt op zuiden

Als de camera klaar is moet je de juiste plek bepalen om hem op te hangen. Kies een plek in je eigen tuin uit die gericht is op het zuiden. Het is niet toegestaan om zonneblikjes buiten in de openbare ruimte op te hangen. Maak het voorzichtig vast met duct tape en deuk het blikje niet in. Richt het gaatje, de lensopening, naar het zuiden. De bodem van het blikje wijst naar boven. Haal de tape van de ‘lens’ om het belichten te beginnen. In feite heb je 2 mogelijkheden met de datum; of je hangt het op rond 21 juni óf rond 21 december en laat het vervolgens een half jaar hangen. Na 6 maanden heeft de zon alle mogelijk standen aan de hemel afgelegd en kun je het blikje weer demonteren.  Voor het resultaat maakt het overigens niet veel uit of je het zonneblikje wat later in juli of augustus ophangt. Je krijgt een minder compleet beeld van alle zonnebanen, maar het resultaat is toch zeker de moeite waard.

Nabewerking

Wanneer je de camera ontmantelt, hou dan een föhn paraat omdat het papier mogelijk vochtig is geworden. Na het drogen kun je het plaatje op een scanner leggen. Je hebt nu een negatief, maar in fotobewerkingsprogramma kun je het positief maken. Je doet dat door het effect ‘negatief maken’ te gebruiken. Wanneer je een negatief plaatje een negatief effect geeft wordt het positief. In je fotobewerkingsprogramma kun je meer contrast meegeven aan het plaatje om een scherper beeld te maken. Nu is je zonnebaanfoto klaar en kun je de afbeelding uitprinten of delen op social media.

Wat zie je?

Wanneer het een zonnige dag is geweest zie je een ononderbroken witte lijn. Bij wisselend bewolkte dagen krijg je een stippellijn en als het zwaar bewolkt of regenachtig is kan de zon geen streep trekken. Van onder naar boven kan je een tijdlijn uitzetten en je zou ook het aantal zonuren kunnen berekenen. Maar bovenal heb je een unieke afbeelding van de beweging van de zon aan de hemel.

Dit artikel kwam tot stand met de bijdrage van Jan Koeman, actief bij de Volkssterrenwacht Philippus Lansbergen (www.lansbergen.net) te Middelburg.